Một lần, cách đây cũng đã gần mươi năm, có đồng chí có trách nhiệm tôi vấn để xã hội trầm trọng nhất, bức xúc nhất của chúng ta hiện nay. Câu trả lời của tôi khiến cho đồng chí ấy trầm ngâm: "Quốc nạn tham những đại dịch HTV-AIDS, ma tuý, mại dâm, nạn buôn lậu xuyên quốc gia... là những vấn đề xã hội nghiêm trọng đang được nói đến nhiều. Nhưng theo tôi, điều bức xúc nhất, trầm trọng nhất của một lối sống tệ hại đã trở thành thói quen của không ít người, đó là thói đạo đức giả, nói một đằng, làm một nẻo".
Trong hội nghị thì gật gù tán thưởng, ra quán trà thì dè bỉu, chê bai, trên diễn đàn thì cao đàm khoát luận những chuyện cao siêu, vào quán nhậu bàn mưu tính kế kiếm chác, lừa gạt ti tiện... Sự nguy hại khôn lường của ta chính là đã tạo ra một tập quán e ngại, lẩn tránh sự thật, chỉ thích nghe cái giả không dám nhìn thẳng vào sự thật, nói đúng sự thật, tự đánh lừa mình bằng cái giả đã quá quen tai. Tai mình, và nhất là tai cấp trên. Dần dần, không chỉ là quen tai, mà rồi cũng quen trong hành vi ứng xử và nguy hiểm hơn nữa là quen trong một nếp tư duy. Đây là một bệnh lý xã hội trầm trọng, và kéo cần phải dũng cảm gọi đúng tên, để đâu tranh khắc phục. Câu trả lời ấy tôi đặt ra ngay khi được hỏi vì nó đã nung nấu từ lâu, từ những quan sát, tiếp xúc va chạm, kiếm nhận, suy ngẫm...
Chuyện đạo đức giả đâu phải là mới mẻ gì mà om sòm làm vậy? Vẫn chuyện xưa cũ cả đấy thôi. Chẳng thế mà Uy viễn Tướng công Nguyễn Công Trứ đã tự lỡm mình: "Ban ngày quan lớn như thần, Ban đêm quan lớn tần mần như ma. Ban ngày quan lớn như cha. Ban đêm quan lớn rầy rà như con". Thì cũng là thứ đạo đức giả được thành thật phơi bày đây chứ gì. Nhưng để tự lỡm mình chỉ ra được cái tếu táo của chính mình là vì con người ấy dám thật với mình thật với đời. Và để có cái thật ấy, phải là nhân cách của người “cầm quân đến bậc danh tướng, làm thơ đến bậc văn hào".
Đó chuyện đời xưa. Còn chúng ta nay đang xây dựng Chủ nghĩa xã hội mà. Thi hào Na-dim Hít-mét từng viết về Chủ nghĩa Xã hội: "Em hiểu không. Chủ nghĩa xã hội. Làm thế nào cắt nghĩa cho em. Đó là lúc tự do đã hóa thành muối ăn với bánh đậm đà. Thành lời thật trên môi ta nói. Thành lửa hồng trong bếp của ta” (Xuân Diệu dịch). Chủ nghĩa Xã hội đích thực đòi hỏi cái thật, nó đôi lập với cái giả. Chính vì thế để cho cái giả len lỏi vào tận chân tơ kẽ tóc của cuộc sống ngự trị trong kết câu hạ tầng tâm lý xã hội thì đó là một trọng bệnh lý xã hội.
Không là trọng bệnh sao được khi có người mặc sắc phục cảnh sát giao thông, với xe moto, xe Jeep của Nhà nước trang bị cho... để đảm bảo trật tự an toàn giao thông, giữ gìn phép nước thì lại trở thành nỗi kinh hoàng của dân với nạn mãi lộ công khai và trắng trợn từ họ. Có những cảnh sát giao thông cầm tiền ngay giữa chốn đông người chẳng ngại ngùng e sợ luật lệ gì cả.
Không là trọng bệnh sao được khi có một dịch vụ làm "phao" rất rầm rộ và công khai để bán cho học sinh quay cóp trong các kỳ thi ở tất cả các cấp. Cả cấp ấy một huyện nọ chuẩn bị cho những cán bộ chủ chốt vào Thành phố Hồ Chí Minh thi bằng Cử nhân luật đã "chu đáo" đến độ mua sẵn một máy photocopy hiện đại và một máy phát điện nhỏ chờ lên xe mang đi. Để làm gì vậy? Để photocopy, vì nhỡ đang photo bài giảng do "thầy" được thuê đi cùng làm hộ mà đúng lúc ấy bị cúp điện thì làm sao các "sĩ tử" của huyện nhà kịp nhận được bài giải mà chép! (Báo An ninh thế giới). Ôi chuẩn bị thi "chu đáo" đến vậy thật có một không hai. Chẳng thế mà việc mua bằng, bán điểm, xin học hàm, dạy học vị trở thành một nỗi ô nhục khiến cho vàng thau lẫn lộn, thật giả khó phân đâu là tiến sĩ thật, đâu là tiên sĩ rởm trở thành nỗi canh cánh trong tâm lý xã hội.
Thời cụ Nguvễn Khuyến loại "tiến sĩ giấy” "cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai. Cũng gọi ông nghè có kém ai”... với "cái giá công danh ấy mới hời" cũng đã từng bị lên án, nhưng "đại trà" đến như bây giờ thì quả thật là chưa! Chưa là vì trước đây làm gì có cái cơ chế người đời "cừ" trước "thi" sau. Người ta nói thi cử là tuân theo cái logic thông thường, chuẩn bị tri thức đủ để có khả năng đảm nhiệm những công việc đòi hỏi cần phải có những tri thức ấy. Và thi là để những cơ quan có thẩm quyền xác nhận thực lực của những người đã dày công chuẩn bị đón nhận những công việc mà họ có khả năng đảm nhận và mong muốn được đảm nhận. Ấy thế mà làm ngược lại với lôgic thông thường lại là một thực tế khá phổ biến trong việc lựa chọn và để bạt cán bộ của ta nay: cứ việc cử đã rồi nêu cần thì thi sau, đương nhiên là cũng có những cứ đế dựa vào mà căn cứ như quá trình công tác, lý lịch chính trị, kinh nghiệm tích lũy... Nhưng khi đã được cử rồi thì chuyện thi sẽ rơi vào một tình huống khác. Vì rằng “Dứt khoát phải có thi rôi mới cử... Ngày nay, đa số cán bộ lại được cử mới thi". Thế mới có chuyện các kiểu chạy, chạy thầy, chạy hội đồng thi, chạy điểm, chạy bằng... "nhiều nhát là ở các trường kinh tế, quản trị kinh doanh, ở lớp tại chức mở ở địa phương để cấp bằng đại học cho các quan chức củng cố ghế họ. Bởi vậy mới có tình trạng người có bằng giả thì ngồi đấy, người có bằng thật lại thất nghiệp" (GS. Nguyễn Văn Chiến, Tạp chí Tia Sáng, số 5.2000).
Bởi thế mới có những con số đau lòng: có đến 65% giám đốc và tổng giám các doanh nghiệp nhà nưóc của xứ ta không có "khả năng đọc và hiểu quyết toán tài chính hàng năm" cho nên mới có chủ trương "phải đào tạo lại đội ngũ giám đốc, tổng giám đốc này, nghĩa là phải giúp họ tiếp tục tồn tại và phát triển trong khi hàng vạn sinh viên được đào tạo chính quy và tốt nghiệp các trường đại học kinh tế có thừa khả năng đọc và hiểu quyết toán tài chính thì chẳng thể nào tìm kiếm việc làm được“ (Báo Thanh Niên, ngày 2-6).
Bởi thế mới có những chuyện thi cử đáng xấu hổ như một nghiên cứu sinh trả lời thầy hướng dẫn "thầy cứ góp ý kiến thoải mái, tôi sẽ báo thư ký của tôi nó sửa và viết lại theo đúng ý thầy". Đáng sợ hơn nữa, cái cơ chế đáng xấu hổ ấy đã thấm vào đến tuổi trẻ học đường "chạy để được giỏi "cuộc chạy đua xin điểm để được... giỏi. Điều này diễn ra ở phần lớn, nếu không muốn nói là tất cả, số giáo viên đang dạy trung học phổ thông mà có con đang học lớp 12". Bài báo đưa ra luận: điều đó nói lên rằng danh hiệu "học sinh giỏi" mà các em ấy đang có, là không thực (Báo Lao Động, ngày 1.6). Tiêm vào tâm hồn tuối trẻ học đường cái tâm lí chạy theo cái không thực đó thì không hiểu rồi đây khi chúng đảm đương cơ nghiệp của tổ tiên, của cha anh, chúng sẽ "chạy" theo con đường nào đây?
Có những căn bệnh xã hội mà những tiến bộ của y học thế giới đã hứa hẹn những triển vọng có thuốc chữa khỏi. Căn bệnh xã hội về "chuộng cái giả mà sợ cái thật" thì không thể chờ đợi ở y học mà cứu cánh của nó lại là sự dũng cảm nhìn vào sự thật,
